Narayaneeyam - Dasakam 62 (Sacrifice to Govardhana)
https://youtu.be/eeeFRLesZWs
http://youtu.be/camjCDPHJgg
========
Dashaka 62
कदाचिद्गोपालान् विहितमखसम्भारविभवान्
निरीक्ष्य त्वं शौरे मघवमदमुद्ध्वंसितुमना: ।
विजानन्नप्येतान् विनयमृदु नन्दादिपशुपा-
नपृच्छ: को वाऽयं जनक भवतामुद्यम इति ॥१॥
निरीक्ष्य त्वं शौरे मघवमदमुद्ध्वंसितुमना: ।
विजानन्नप्येतान् विनयमृदु नन्दादिपशुपा-
नपृच्छ: को वाऽयं जनक भवतामुद्यम इति ॥१॥
| कदाचित्- | once |
| गोपालान् | (when) the cowherds |
| विहित-मख- | (had) collected for the Yagya |
| सम्भार-विभवान् | the requisite materials many (of them) |
| निरीक्ष्य त्वं | seeing this, Thou |
| शौरे | O Shauri! |
| मघव-मदम्- | Indra's pride |
| उद्ध्वंसितु-मना: | to humble, desiring |
| विजानन-अपि-एतान् | knowing though these (preparations) |
| विनय-मृदु | politely and softly |
| नन्द-आदि-पशुपान्- | to Nanda and other cowherds |
| अपृच्छ: | asked |
| क: वा-अयं | (for) what or this |
| जनक भवताम्- | O Father! (is) your |
| उद्यम इति | effort thus |
O Shauri! Once the cowherds were collecting the requisite material to
perform a Yagya to appease Indra. Thou wanted to humble the pride of
Indra. In spite of knowing what the preparations were for, Thou, in full
humility and politeness asked Nanda and the other cowherds, 'O Father
what is this your effort for?'
बभाषे नन्दस्त्वां सुत ननु विधेयो मघवतो
मखो वर्षे वर्षे सुखयति स वर्षेण पृथिवीम् ।
नृणां वर्षायत्तं निखिलमुपजीव्यं महितले
विशेषादस्माकं तृणसलिलजीवा हि पशव: ॥२॥
मखो वर्षे वर्षे सुखयति स वर्षेण पृथिवीम् ।
नृणां वर्षायत्तं निखिलमुपजीव्यं महितले
विशेषादस्माकं तृणसलिलजीवा हि पशव: ॥२॥
| बभाषे नन्द:-त्वाम् | said Nanda to Thee |
| सुत ननु | O son! Indeed |
| विधेय: मघवत: | has to be performed for Indra |
| मख: वर्षे वर्षे | Yagya every year |
| सुखयति स | gives happiness he |
| वर्षेण पृथिवीम् | by rain to the earth |
| नृणाम् वर्षायत्तम् | of human beings, on rain depends |
| निखिलम्-उपजीव्यम् | all livelyhood |
| महितले | on the earth |
| विशेषात्-अस्माकम् | particularly for us |
| तृण-सलिल-जीवा | (on) grass (and) water live |
| हि पशव: | indeed the cows |
Nanda told Thee, 'O son! A yagya has to be performed for Indra every
year. He gives happiness to the earth by rain. The livelyhood of all
human beings on earth depends on rain. Especially so for us, because our
cattle live on grass and water alone.'
इति श्रुत्वा वाचं पितुरयि भवानाह सरसं
धिगेतन्नो सत्यं मघवजनिता वृष्टिरिति यत् ।
अदृष्टं जीवानां सृजति खलु वृष्टिं समुचितां
महारण्ये वृक्षा: किमिव बलिमिन्द्राय ददते ॥३॥
धिगेतन्नो सत्यं मघवजनिता वृष्टिरिति यत् ।
अदृष्टं जीवानां सृजति खलु वृष्टिं समुचितां
महारण्ये वृक्षा: किमिव बलिमिन्द्राय ददते ॥३॥
| इति श्रुत्वा | this hearing |
| वाचं पितु:- | words of father |
| अयि भवान्-आह | O Thou said |
| सरसं | (with) reasoning |
| धिक्-एतत्-नो सत्यं | oh this is not true |
| मघव-जनिता | by Indra (is) generated |
| वृष्टि:-इति यत् | rain, to say so |
| अदृष्टं जीवानां | unseen (past actions) of the living beings |
| सृजति खलु | generates indeed |
| वृष्टिं समुचितां | the rain required |
| महा-अरण्ये | in the big forest |
| वृक्षा: किम्-इव | the trees what like |
| बलिम्-इन्द्राय | offerings for Indra |
| ददते | (do) give? |
O Lord! Hearing this, Thou said with sweet reasoning, 'Oh no, this is
not true, to say that the rain is generated by Indra. Rain is generated
by the unseen past actions of the living beings, as required. In this
big forest, what kind of offerings do the trees give to Indra?'
इदं तावत् सत्यं यदिह पशवो न: कुलधनं
तदाजीव्यायासौ बलिरचलभर्त्रे समुचित: ।
सुरेभ्योऽप्युत्कृष्टा ननु धरणिदेवा: क्षितितले
ततस्तेऽप्याराध्या इति जगदिथ त्वं निजजनान् ॥४॥
तदाजीव्यायासौ बलिरचलभर्त्रे समुचित: ।
सुरेभ्योऽप्युत्कृष्टा ननु धरणिदेवा: क्षितितले
ततस्तेऽप्याराध्या इति जगदिथ त्वं निजजनान् ॥४॥
| इदं तावत् सत्यं | this then is true |
| यत्-इह पशव: | that here the cows |
| न: कुल-धनं | (are our) tribe's wealth |
| तत्-आजीव्याय- | so for their livelihood |
| असौ-बलि: | this offering |
| अचल-भर्त्रे | to the great mountain |
| समुचित: | is appropriate |
| सुरेभ्य:-अपि- | than the gods also |
| उत्कृष्टा ननु | greater are indeed |
| धरणि-देवा: | holy men |
| क्षितितले तत:- | on the earth, therefore |
| ते-अपि-आराध्या | they also deserve to be worshipped |
| इति जगदिथ त्वम् | thus said Thou |
| निज-जनान् | to Thy people |
Thou said to Thy people,'this is true that the cows are the wealth of
our tribe. This mountain (Govardhana) provides them with their requisite
grass and water. So the offerings should be made to the mountain. The
holy men on the earth are indeed more great than the gods, so they also
deserve to be worshipped.'
भवद्वाचं श्रुत्वा बहुमतियुतास्तेऽपि पशुपा:
द्विजेन्द्रानर्चन्तो बलिमददुरुच्चै: क्षितिभृते ।
व्यधु: प्रादक्षिण्यं सुभृशमनमन्नादरयुता-
स्त्वमादश्शैलात्मा बलिमखिलमाभीरपुरत: ॥५॥
द्विजेन्द्रानर्चन्तो बलिमददुरुच्चै: क्षितिभृते ।
व्यधु: प्रादक्षिण्यं सुभृशमनमन्नादरयुता-
स्त्वमादश्शैलात्मा बलिमखिलमाभीरपुरत: ॥५॥
| भवत्-वाचं श्रुत्वा | Thy words hearing |
| बहु-मति-युता:- | with high regards |
| ते-अपि पशुपा: | they also, the cowherds |
| द्विजेन्द्रान्-अर्चन्त: | holy men worshipping |
| बलिम्-अददु:- | offerings gave |
| उच्चै: क्षितिभृते | richly / plentifully to the mountain |
| व्यधु: प्रादक्षिण्यं | performed circumambulation |
| सुभृशम्-अनमन्- | again and again prostrated |
| आदरयुता:- | with great reverence |
| त्वम्-आद: | Thou ate |
| शैल-आत्मा | (becoming) the mountain's soul |
| बलिम्-अखिलम्- | the offerings entire |
| आभीर-पुरत: | in the cowherds' front |
Hearing Thy words the cowherds also worshipped the holy men with high
regards. They made rich and plentiful offerings to the mountain. They
performed circumambulation and prostrated again and again with great
reverence. Thou becoming the soul of the mountain ate all the entire
offerings in front of the cowherds.
अवोचश्चैवं तान् किमिह वितथं मे निगदितं
गिरीन्द्रो नन्वेष स्वबलिमुपभुङ्क्ते स्ववपुषा ।
अयं गोत्रो गोत्रद्विषि च कुपिते रक्षितुमलं
समस्तानित्युक्ता जहृषुरखिला गोकुलजुष: ॥६॥
गिरीन्द्रो नन्वेष स्वबलिमुपभुङ्क्ते स्ववपुषा ।
अयं गोत्रो गोत्रद्विषि च कुपिते रक्षितुमलं
समस्तानित्युक्ता जहृषुरखिला गोकुलजुष: ॥६॥
| अवोच:-च-एवं तान् | said and thus to them |
| किम्-इह वितथं मे | what there false by me |
| निगदितं | was said |
| गिरीन्द्र: ननु एष | the mountain indeed this |
| स्व-बलिम्-उपभुङ्क्ते | his offerings (given to him) is eating |
| स्व-वपुषा | by his own body |
| अयं गोत्र: | this mountain |
| गोत्रद्विषि च | (when) the enemy of the mountains (Indra) |
| कुपिते | gets angry |
| रक्षितुम्-अलं | to protect is enough |
| समस्तान्- | everybody |
| इति-उक्ता | thus being said to |
| जहृषु:-अखिला | were happy all of them |
| गोकुल-जुष: | Gokula's inhabitants |
Thou told them 'Was I wrong? This mountain has physically consumed all
our offerings. Even if the enemy of mountains, Indra is angry, this
mountain is capable of protecting everyone.' All the inhabitants of
Gokula were happy on hearing this.
परिप्रीता याता: खलु भवदुपेता व्रजजुषो
व्रजं यावत्तावन्निजमखविभङ्गं निशमयन् ।
भवन्तं जानन्नप्यधिकरजसाऽऽक्रान्तहृदयो
न सेहे देवेन्द्रस्त्वदुपरचितात्मोन्
व्रजं यावत्तावन्निजमखविभङ्गं निशमयन् ।
भवन्तं जानन्नप्यधिकरजसाऽऽक्रान्तहृदयो
न सेहे देवेन्द्रस्त्वदुपरचितात्मोन्
| परिप्रीता | in jubiliation |
| याता: खलु | went indeed |
| भवत्-उपेता | you accompaning |
| व्रजजुष: व्रजं | the inhabitants of Vraja to Vraja |
| यावत्-तावत्- | when then |
| निज-मख-विभङ्गं | (his) own Yagya stoppage |
| निशमयन् | hearing |
| भवन्तं जानन्-अपि- | Thee knowing also |
| अधिक-रजसा- | (because of) preponderence of Rajoguna |
| आक्रान्त-हृदय: | with an overcome mind |
| न सेहे देवेन्द्र:- | did not tolerate Indra |
| त्वत्-उपरचित- | by Thee ordained |
| आत्म-उन्नति:-अपि | his own exhaultation also |
The inhabitants of Vraja, in a jubiliant mood returned to Vraja with
Thee. Then, when Indra heard of his yagya being stopped he did not
tolerate it because his mind was overcome by the preponderence of Rajo
Guna. Indra knew Thee well and was also aware that his own high
position was ordained by Thee, yet he was enraged.
मनुष्यत्वं यातो मधुभिदपि देवेष्वविनयं
विधत्ते चेन्नष्टस्त्रिदशसदसां कोऽपि महिमा ।
ततश्च ध्वंसिष्ये पशुपहतकस्य श्रियमिति
प्रवृत्तस्त्वां जेतुं स किल मघवा दुर्मदनिधि: ॥८॥
विधत्ते चेन्नष्टस्त्रिदशसदसां कोऽपि महिमा ।
ततश्च ध्वंसिष्ये पशुपहतकस्य श्रियमिति
प्रवृत्तस्त्वां जेतुं स किल मघवा दुर्मदनिधि: ॥८॥
| मनुष्यत्वं यात: | human form taking |
| मधुभित्-अपि | the destroyer of the demon Madhu (MahaaVishnu) also |
| देवेषु-अविनयं | towards the gods disrespect |
| विधत्ते चेत्- | shows if |
| नष्ट:-त्रिदशसदसां | is lost of all the gods |
| क:-अपि महिमा | what ever prestige |
| तत:-च ध्वंसिष्ये | and so will destroy |
| पशुप-हतकस्य | (this) lowly cowherd's |
| श्रियम्-इति | all prosperity, thus |
| प्रवृत्त:-त्वां जेतुं | setting out, Thou to win |
| स किल मघवा | he indeed Indra |
| दुर्मद-निधि: | false pride full of |
Indra was full of false pride and set out to win Thee. He reasoned that
even if it was Vishnu himself, the slayer of Madhu, in human form, if he
shows disrespect to the gods, what ever their prestige, would be lost.
So he made up his mind to destroy the lowly cowherd (Krishna) and all
his prosperity, and to win Thee.
त्वदावासं हन्तुं प्रलयजलदानम्बरभुवि
प्रहिण्वन् बिभ्राण; कुलिशमयमभ्रेभगमन: ।
प्रतस्थेऽन्यैरन्तर्दहनमरुदाद्
भवन्माया नैव त्रिभुवनपते मोहयति कम् ॥९॥
प्रहिण्वन् बिभ्राण; कुलिशमयमभ्रेभगमन: ।
प्रतस्थेऽन्यैरन्तर्दहनमरुदाद्
भवन्माया नैव त्रिभुवनपते मोहयति कम् ॥९॥
| त्वत्-आवासं हन्तुं | Thy residence (Vraja) to destroy |
| प्रलय-जलदान्- | deluge causing clouds |
| अम्बर-भुवि | in the skies' surface |
| प्रहिण्वन् | releasing |
| बिभ्राण: कुलिशम्- | taking thunderbolt |
| अयम्-अभ्रेभ-गमन: | this (Indra) Airaavat riding |
| प्रतस्थे-अन्यै:-अन्त:- | set out with others, inside (in their minds) |
| दहन-मरुत-आद्यै:- | (like) fire (Agni), wind (Vaayu) etc., |
| विहंसित: | being scorned |
| भवत्-माया | Thy Maayaa |
| न-एव | does not indeed |
| त्रिभुवनपते | O Lord of three worlds |
| मोहयति कम् | delude whom |
To destroy Thy residence Vraja, Indra released deluge causing clouds in
the skies. He took along thunderbolt and set out riding on his white
elephant Airaavata. He was accompanied by other gods, fire(Agni),
wind(Vaayu),etc., who slyly scorned him. O Lord of three worlds! whom
does not Thy Maayaa afflict?
सुरेन्द्र: क्रुद्धश्चेत् द्विजकरुणया शैलकृपयाऽ-
प्यनातङ्कोऽस्माकं नियत इति विश्वास्य पशुपान् ।
अहो किन्नायातो गिरिभिदिति सञ्चिन्त्य निवसन्
मरुद्गेहाधीश प्रणुद मुरवैरिन् मम गदान् ॥१०॥
प्यनातङ्कोऽस्माकं नियत इति विश्वास्य पशुपान् ।
अहो किन्नायातो गिरिभिदिति सञ्चिन्त्य निवसन्
मरुद्गेहाधीश प्रणुद मुरवैरिन् मम गदान् ॥१०॥
| सुरेन्द्र: क्रुद्ध:-चेत् | Indra gets angry, in case |
| द्विज-करुणया | by the holy men's grace |
| शैल-कृपया-अपि- | by the mountain's grace also |
| अनातङ्क:- | fearlessness |
| अस्माकम् | is ours |
| नियत इति | certainly thus |
| विश्वास्य पशुपान् | convincing the cowherds |
| अहो | O Alas! |
| किम्-न-आयात: | what, he has not come (yet) |
| गिरिभिद्-इति | Indra thus |
| सञ्चिन्त्य निवसन् | thinking ,waiting |
| मरुद्गेहाधीश | O Lord of Guruvaayur! |
| प्रणुद मुरवैरिन् | eradicate, O Slayer of Mura |
| मम गदान् | my ailments |
Even if Indra is angry, we are fearless by the grace of the holy men and
by the grace of the mountain,' saying so Thou certainly convinced the
cowherds. Then Thou stood waiting and wondering why Indra had not yet
come. O Lord of Guruvaayur! O Slayer of Mura! do eradicate my ailments.
 |
दशक ६२
कदाचिद्गोपालान् विहितमखसम्भारविभवान्
निरीक्ष्य त्वं शौरे मघवमदमुद्ध्वंसितुमना: । विजानन्नप्येतान् विनयमृदु नन्दादिपशुपा- नपृच्छ: को वाऽयं जनक भवतामुद्यम इति ॥१॥
हे शौरे! एक बार आपने देखा कि गोपालगण यज्ञ के लिये अनेकानेक सामग्री का
संग्रह कर रहे हैं। आप यह जानते थे कि यह इन्द्र को प्रसन्न करने के लिये
है, किन्तु आप इन्द्र का गर्व नष्ट करना चाहते थे। इसलिये जानते हुए भी
आपने विनयपूर्वक और मधुरता से पूछा 'पिताजी आपका यह आयोजन किस लिए है?'
बभाषे नन्दस्त्वां सुत ननु विधेयो मघवतो
मखो वर्षे वर्षे सुखयति स वर्षेण पृथिवीम् । नृणां वर्षायत्तं निखिलमुपजीव्यं महितले विशेषादस्माकं तृणसलिलजीवा हि पशव: ॥२॥
नन्द ने उत्तर दिया 'हे पुत्र! प्रतिवर्ष इन्द्र के लिये यज्ञ करने का
विधान है। वह वर्षा से पृथ्वी को सुख देता है, भूतल पर मनुष्यों की समस्त
उपजीविका वर्षा पर ही निर्भर है, विशेष कर हमारे पशुगण तो घास और जल से ही
जीवित हैं।'
इति श्रुत्वा वाचं पितुरयि भवानाह सरसं
धिगेतन्नो सत्यं मघवजनिता वृष्टिरिति यत् । अदृष्टं जीवानां सृजति खलु वृष्टिं समुचितां महारण्ये वृक्षा: किमिव बलिमिन्द्राय ददते ॥३॥
हे नाथ! पिता के ये वचन सुन कर आपने तर्क सहित कहा कि ' धिक्कार है, ऐसा
कहना कि वृष्टि इन्द्र के द्वारा उत्पादित है, यह सत्य नहीं है। जीव मात्र
के अदृष्ट पूर्वजन्मकृत कर्मों से ही समुचित वृष्टि का सृजन होता है।
अन्यथा महा अरण्यों मे स्थित वृक्ष क्या कभी इन्द्र को बलि देते हैं?'
इदं तावत् सत्यं यदिह पशवो न: कुलधनं
तदाजीव्यायासौ बलिरचलभर्त्रे समुचित: । सुरेभ्योऽप्युत्कृष्टा ननु धरणिदेवा: क्षितितले ततस्तेऽप्याराध्या इति जगदिथ त्वं निजजनान् ॥४॥
'यह तो सत्य ही है कि पशु हमारे कुल के धन हैं। उनकी आजीविका के लिये यह
बलि पर्वतराज के लिए उचित है। और भूतल पर देवताओं से भी भूदेव (ब्राह्मण)
विशिष्ट हैं। इसलिए वे भी पूज्य है।' इस प्रकार आपने अपने स्वजनों से कहा।
भवद्वाचं श्रुत्वा बहुमतियुतास्तेऽपि पशुपा:
द्विजेन्द्रानर्चन्तो बलिमददुरुच्चै: क्षितिभृते । व्यधु: प्रादक्षिण्यं सुभृशमनमन्नादरयुता- स्त्वमादश्शैलात्मा बलिमखिलमाभीरपुरत: ॥५॥
आपके वचनो सुन कर, गोपगणों ने अत्यन्त आदरपूर्वक ब्राह्मणों की पूजा की और
प्रचूर मात्रा में गिरिराज को बलि चढाई। फिर प्रदक्षिणा सम्पन्न करके आदर
सहित बारम्बार प्रणाम किया। आपने पर्वत की आत्मा बन कर गोपों के सामने
समस्त बलि की सामग्री का भोग लगाया।
अवोचश्चैवं तान् किमिह वितथं मे निगदितं
गिरीन्द्रो नन्वेष स्वबलिमुपभुङ्क्ते स्ववपुषा । अयं गोत्रो गोत्रद्विषि च कुपिते रक्षितुमलं समस्तानित्युक्ता जहृषुरखिला गोकुलजुष: ॥६॥
फिर आपने उनसे कहा ,'मैने यहां कुछ भी झूठ कहा क्या? सम्भवत: यह गिरिराज
स्वयं अपने शरीर से आपकी बलि का भोग करता है। पर्वत शत्रु इन्द्र के कुपित
हो जाने पर भी यह सभी की रक्षा करने में समर्थ है।' यह सुन कर सभी गोकुल
वासी प्रसन्न हो गए।
परिप्रीता याता: खलु भवदुपेता व्रजजुषो
व्रजं यावत्तावन्निजमखविभङ्गं निशमयन् । भवन्तं जानन्नप्यधिकरजसाऽऽक्रान्तहृदयो न सेहे देवेन्द्रस्त्वदुपरचितात्मोन्नतिरपि ॥७॥
व्रजवासी हर्ष से प्रफुल्लित हो कर आपके साथ व्रज चले गए। उसी समय इन्द्र
ने अपने यज्ञ के विध्वन्स के बारे में सुना। आपके पराक्रम से भलि भांति
परिचित होते हुए भी, और आप ही से सम्वर्धित स्वयं की उन्नति के प्रति सजग
होते हुए भी, रजोगुण के उत्कर्ष से विक्षिप्त हृदय वाले इन्द्र को यह सहन
नहीं हुआ।
मनुष्यत्वं यातो मधुभिदपि देवेष्वविनयं
विधत्ते चेन्नष्टस्त्रिदशसदसां कोऽपि महिमा । ततश्च ध्वंसिष्ये पशुपहतकस्य श्रियमिति प्रवृत्तस्त्वां जेतुं स किल मघवा दुर्मदनिधि: ॥८॥
दुर्दम्य मद से परिपूर्ण इन्द्र ने विचार किया कि, 'यदि मनुष्यत्व को
प्राप्त महा विष्णु (मधु के वध कर्ता) भी देवताओं का निरादर करते हैं, तो
देवों की जो कुछ भी महिमा है वह भी नष्ट हो जाएगी। इस लिए उस अधम गोप की
सारी सम्पत्ति नष्ट कर दूंगा।' इस प्रकार वह आपको जीतने का उद्यम करने लगा।
त्वदावासं हन्तुं प्रलयजलदानम्बरभुवि
प्रहिण्वन् बिभ्राण; कुलिशमयमभ्रेभगमन: । प्रतस्थेऽन्यैरन्तर्दहनमरुदाद्यैविंहसितो भवन्माया नैव त्रिभुवनपते मोहयति कम् ॥९॥
आपके निवास व्रज को नष्ट करने के लिए, उसने आकाश की सतह पर प्रलयंकारी
मेघों को प्रवाहित किया। ऐरावत पर आरूढ हो कर वज्र को घुमाते हुए उसने
प्रस्थान किया, जब कि अन्य देवगण अग्नि वायु आदि अपने अन्त:कारण मे उसका
उपहास कर रहे थे। हे त्रिभुवनपते! आपकी माया किसको मोहित नहीं करती है?
सुरेन्द्र: क्रुद्धश्चेत् द्विजकरुणया शैलकृपयाऽ-
प्यनातङ्कोऽस्माकं नियत इति विश्वास्य पशुपान् । अहो किन्नायातो गिरिभिदिति सञ्चिन्त्य निवसन् मरुद्गेहाधीश प्रणुद मुरवैरिन् मम गदान् ॥१०॥
इन्द्र यदि क्रुद्ध हो जाते हैं, तो भी ब्राह्मणों की दया और पर्वत की कृपा
से हम निश्चय ही भयरहित हैं।' हे मरुद्गेहाधीश! इस प्रकार गोपों को
विश्वास दिला कर आप चिन्ता करते हुए रुके रहे कि इन्द्र अभी तक नहीं आया।
हे मुरारे! मेरे रोगों को प्रणष्ट करें।
|
No comments:
Post a Comment